کودکان امروز، قرنی را تجربه می کنند که در آن باید تفکری انتقادی و خلاق داشته باشند چراکه رشد و پیشرفت آینده هر کشوری نیازمند پرورش کودکانی کنجکاو، خلاق و برانگیخته است.خلاقیت کودکان پیش از دبستان شامل تمرین و ساختن چیزهای جدید، نو و بدیع است (گاردنر، ۱۹۹۵). خلاقیت یعنی توانایی دیدن چیزها به شیوه های جدید، شکستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوب ها، فکر کردن به شیوه ای متفاوت، ابداع چیزهای جدید، استفاده از چیزهای نامربوط و تبدیل آن به شکل های جدید (تورنس، ۱۹۷۲).
خلاقیت یک فرآیند، فعالیت یا تولید ذهنی است. یکی از اقدامات ابتدایی برای پرورش خلاقیت ، فراهم کردن امکانات لازم برای رشد ذهنی و کسب تجربه و اطلاعات در سنین مختلف است. با افرایش رشد حرکتی، کودک به تدریج مفاهیم ذهنی بیشتری را کشف می کند. به منظور فراهم کردن زمینه برای رشد ذهنی و گسترش تجربه های مفید برای کودک، باید به پرورش حواس و فراهم کردن محیطی مناسب برای اکتشافات کودک توجه کنیم. از سنین دو سالگی به بعد که کودک حرکت و جنب و جوش زیادی دارد، می توان محیط خانه را به گونه ای فراهم کرد تا موجب رشد خلاقیت در کودک شود. فعالیت های مناسب و مفید مانند لمس کردن، بازی با انواع اشیاء و اسباب بازی ها و روی هم گذاشتن، هل دادن، کشیدن، چیدن، ساختن و… است که با وسایلی مانند قطعات چوب، پارچه، کاغذ و روزنامه، قوطی، خمیر، گل رس، شن و ماسه و… انجام می شود. بین سنین ۲ تا ۵ سالگی، کودک از طریق بازی های نمادین و تقلیدی، از بزرگسالان تقلید می کند و در این بازی های تقلیدی ابتکار و خلاقیت به خرج می دهد (شهرآرای، ۱۳۸۸). از طرفی تخیل و خلاقیت در کودکان به شدت در بازی ریشه دارد، چراکه بازی انعطاف پذیری و مهارت های حل مسأله را که از ویژگی های تفکر خلاق است، تقویت می کند. لازم به ذکر است که والدین کودکان خلاق در رفتار خود هماهنگی بیشتری نشان می دهند و کودکان خود را آن گونه که هستند، قبول دارند. آنها را به کنجکاوی درباره اشیاء و امور تشویق می کنند و کودکان خود را در انتخاب موضوعات مورد علاقه آزاد می گذارند. این والدین کودکان خود را مستقل بار آورده و در ایجاد اعتماد به نفس، آنان را یاری می دهند. به هنگام شکست به جای سرزنش، آنان را با آغوش باز می پذیرند. اما چه زمانی خلاقیت در کودکان از بین می رود؟ در ادامه به مواردی اشاره می کنیم که باعث محدود شدن یا از بین بردن خلاقیت در کودکان می شود:
- قرار دادن قوانین خشک و دست و پاگیر در خانه
- تأکید افراطی بر جنسیت، هوش و حافظه کودک
- مقایسه کودکان با هم و ایجاد رقابت میان کودکان
- عدم آشنایی والدین با مفهوم خلاقیت و سرزنش تخیل در کودک
- تحمیل نقش بزرگسال به کودک و عدم وجود شادی و نشاط در محیط خانه
- انتقاد مکرر از رفتارهای کودک
- عدم شناسایی علائق و استعدادهای درونی کودک
توصیه هایی به والدین در جهت پرورش خلاقیت کودکان
شما والدین عزیز از طریق درگیر شدن در فعالیت های خلاق کودک، در رشد و پرورش خلاقیت او سهیم باشید. خانواده باید فرصت های لازم را برای سؤال کردن، کنجکاوی و کشف محیط به کودکان بدهد. زمینه رشد و پرورش خلاقیت زمانی فراهم می شود که به کودکان آزادی لازم داده شود و به آنان به عنوان یک فرد، احترام بگذارند. محیط خانه باید طوری فراهم شود که در آن فعالیت و تحرک، بازی و شادی زیادی وجود داشته باشد. به جای تأکید بر قوانین خاص، بر ارزش های اخلاقی در خانه تأکید کنید.
پرورش خلاقیت در کودکان
- به کودک آزادی تحرک، کنجکاوی و کنکاش در محیط را بدهید. کودک باید آزادانه به مشاهده، تجربه و آزمایش بپردازد.
- امکانات و وسایل لازم برای کارهای خلاقانه را در اختیار کودک قرار دهید؛ وسایلی همچون انواع ابزارهای نقاشی و ابزارهایی برای ساختن مانند لگوها و قطعات چوبی و پلاستیکی. لازم نیست حتماً از اسباب بازی های گرانقیمت استفاده کنید. می توانید از تکه های پارچه، چسب، کاغذ رنگی، مقوا یا حتی دانه های حبوبات، یک گلدان کوچک و کمی خاک و مقداری دانه و بذر برای کاشتن، انواع بطری های آب و سایر وسایل بلااستفاده برای رشد خلاقیت در کودکتان بهره ببرید.
- هرگز کودک را تحقیر و سرزنش نکنید، بلکه همه ایده های خلاق او را تشویق کنید.
- از تصورات قالبی در خصوص جنسیت کودک بپرهیزید (مثلاً اینکه دختر ماشین بازی نمی کند، پسر عروسک بازی نمی کند یا پسر که گریه نمی کند و…).
- برای کودکان کتاب بخوانید و با آنها به بازی و فعالیت بپردازید. لازم است گاهی با کودکتان چیزی بسازید و در ساختن چیزهای مختلف او را یاری کنید ولی ایده خود را به او تحمل نکنید.
- در برابر تجربه ها و اشتباهات کودک صبوری کرده و او را تشویق به کسب تجربه های جدید کنید.
- از آنجایی که سؤال پرسیدن نقش مهمی در گسترش درک و خلاقیت کودک دارد، لذا توصیه می شود با صبر و حوصله به تک تک سؤالات کودک توجه کرده و پاسخ دهید. بهتر است مستقیم پاسخ کودک را ندهید بلکه او را برای رسیدن به پاسخ یاری کنید. مثلاً وقتی کودک شما از چگونگی بارش باران سؤال می پرسد، می توانید با یک کتری و تولید بخار نحوه بارش باران را عملاً به او نشان دهید یا اینکه فیلم آموزشی یا انیمیشنی در مورد بارش باران در اختیار او قرار دهید.
- توجه داشته باشید استعداد تنها بخشی کوچک از خلاقیت است و تمرین، نظم بخشی و پرورش آن از اهمیت بیشتری برخوردار است. هر چه محیط زندگی کودک از تنوع بیشتری برخوردار باشد، امکان رشد خلاقیت در او بیشتر است.
- به یاد داشته باشید که اسباب بازی صرفاً وسیله ای برای بازی، اکتشاف و رشد ذهنی کودک است، پس هرگز کودک را به خاطر خراب و باز کردن اسباب بازی ها تنبیه یا سرزنش نکنید، چرا که کودک از این طریق در حال کشف دنیای پیرامون خود است. اسباب بازی هایی را برای کودک خریداری کنید که قابل بستن، باز کردن و سرهم کردن باشد.
- با کودک خود مهربان و شوخ طبع باشید.