واژه نامه و اصطلاحات تخصصی(ترمینولوژی) آموزش و پرورش برای نخستین بار در سال 1393 به سفارش شورای عالی آموزش و پرورش گردآوری شد.
در بخش اول آن، معانی انواع مدارس را مورد بررسی قرار می دهیم.
مدرسه/school: سازمان آموزشی و تربیتی که معمولاً در یک ساختمان قرار دارد و بر مبنای معیارهای رسمی و استانداردهای معین تأسیس می شود و با نظارت آموزش و پرورش، مسئولیت اجرای برنامه های مصوب، ارائه انواعی از آموزش ها و تربیت دانش آموزان و هنرجویان را در سطح یا دوره تحصیلی مشخص بر عهده دارد و پس از پایان دوره به آنان، مدرک رسمی اعطا می کند.
از مهم ترین مؤسسات و نهادهای اجتماعی، تربیتی و آموزشی، اصلی ترین رکن تعلیم و تربیت و تابعی از جامعه که در آن تجربه ها و فرایندهای تعلیم و تربیت رخ می دهد و به منظور تربیت صحیح دانش آموزان در ابعاد دینی، اخلاقی، علمی، آموزشی، اجتماعی و کشف استعدادها و هدایت و رشد متوازن معنوی و جسمانی آنان در سطح تحصیلی معین، تأسیس می شود.
مدرسه در چارچوب اهداف، وظایف، ضوابط، معیارها، دستورالعمل ها و تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش، بر اساس اهداف مصوب عهده دار اجرای برنامه های آموزش رسمی و مصوب در دوره های مختلف تحصیلی بوده و تمام یا بخشی از هزینه آن به نحوی از محل بودجه عمومی دولت تأمین می شود و پس از پایان دوره تحصیلی به دانش آموزان یا هنرجویان آن، مدرک رسمی اعطا می کند.
آنجا که درس دهند و درس خوانند، آموزشگاه، مکتب، دبستان، دبیرستان، جای تدریس، جای آموختن علوم و فنون.
1- مدارس ابتدایی/primary schools: دبستان
2- مدارس اتباع خارجی/schools for foreign؛other nationalities: مدارسی که بر اساس قرارداد یا موافقت نامه های فرهنگی بین دولت جمهوری اسلامی ایران با سایر دول و به وسیله سفارتخانه های کشورهای خارجی در ایران به عنوان مؤسس، با موافقت وزارت امور خارجه و تصویب شورای عالی آموزش و پرورش، مشروط به موافقت با عمل متقابل، برای تحصیل فرزندان اتباع خود در ایران، برابر مقررات خاص خود، دایر می شود.
مدارسی برای تحصیل فرزندان افراد کشورهای خارجی که در ایران زندگی می کنند.
3- مدارس استاندارد/standard schools: مدارسی که بر اساس مقررات ملی ساختمان، ضوابط و معیارهای رسمی و استاندارد فضاهای آموزشی و تربیتی، متناسب با نیازها و ویژگی های دانش آموزان و شرایط محیطی، به صورت ایمن و مقاوم، ساخته شده است.
مدارس معیار
4- مدارس استثنایی/special need schools؛ school for special needs students: مدارسی که متناسب با شرایط و نیازمندی های دانش آموزان با نیازهای ویژه آموزشی و پرورشی و توانبخشی(نابینا، ناشنوا، نیمه شنوا، عقب مانده ذهنی، عقب مانده تحصیلی و ناسازگار و حتی تیزهوش) تأسیس و تجهیز شده و حداقل یک گروه از دانش آموزان استثنایی در یک دوره تحصیلی در آن مشغول به تحصیل بوده و از نظر تشکیلات مدرسه، اداره آن توسط یک مدیر انجام پذیرد.
مدارس خاص دانش آموزان با نیازهای ویژه
5- مدارس اقلیت های مذهبی/religious minority schools: مدارسی که بیشتر دانش آموزان آن را فرزندان اقلیت های مذهبی تشکیل می دهند و در آموزش مطالب دینی، برابر مذهب خود عمل می کنند.
مدارس خاص مربوط یا منسوب به جمعیت کم که دارای نژاد، مذهب یا آداب و روسم خاصی باشند.
6- مدارس ایثارگران/ ISARGARAN schools: نوعی از مدارس که به منظور ارائه خدمات آموزشی و پرورشی متناسب با شرایط و ویژگی های رزمندگان، جانبازان، آزادگان و سایر مشمولان تأسیس و فعالیت می کنند.
7- مدارس ایرانی خارج از کشور/schools abroad: مدارس ایرانی که در کشورهای خارجی برای آموزش و پرورش فرزندان کارگزاران نظام جمهوری اسلامی در آن کشورها تأسیس و بر اساس مقررات ابلاغی از سوی ایران و نیروهای اعزامی از کشورمان اداره می شوند.
مدارسی برای تحصیل فرزندان ایرانیان خارج از کشور.
8- مدارس بزرگسالان/adult schools: مدارس یا واحدهای آموزشی که معمولاً بعد از ساعات آموزش های رسمی مدارس، عصر یا ساعاتی از شب، برای ادامه تحصیل افراد بزرگسالی تأسیس می شود که بنا به دلایلی از جمله داشتن کبر سن، شرایط تحصیل در مدارس روزانه را ندارند.
مدارس شبانه
9- مدارس بین المللی/international schools: مدارسی که برای آموزش و پرورش اتباع خارجی مقیم ایران و تأمین فرصت های تحصیلی برای فرزندان ایرانیان مقیم کشورهای خارجی که به صورت موقت در ایران مقیم هستند، در دوره های مختلف تحصیلی و به صورت دولتی یا غیردولتی تأسیس و بر اساس مقررات دولت جمهوری اسلامی و زیر نظر وزارت آموزش و پرورش(مرکز امور بین الملل و مدارس خارج از کشور) اداره می شوند.
10- مدارس بین المللی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور/ iranian international complex schools abroad: مدارسی که به منظور آموزش و پرورش و تأمین فرصت های تحصیلی برای فرزندان ایرانیان مقیم کشورهای خارجی و دانش آموزان مسلمان دیگر کشورها و کلیه مسلمانان علاقه مند به تحصیل در این مدارس، در دوره های مختلف تحصیلی و به صورت دولتی یا غیردولتی تأسیس و بر اساس مقررات دولت جمهوری اسلامی و زیر نظر وزارت آموزش و پرورش(مرکز امور بین الملل و مدارس خارج از کشور) اداره می شوند.
مجتمع های بین المللی ایران در خارج از کشور
11- مدارس تجربی/ pilot program schools: مدارسی که در آن طرح ها و برنامه های مصوب به صورت آزمایشی اجرا می شود و سپس در صورت طی کردن موفقیت آمیز این مرحله و تأیید کارشناسی، از طریق ارزشیابی علمی، به کل آموزش و پرورش تعمیم داده می شود.
12- مدارس تطبیقی/comparative schools: مدارسی برای آماده کردن دانش آموزان ایرانی که مدتی از عمر و زمان تحصیل خود را خارج از کشور گذرانده، زبان فارسی نمی دانند و مایل به ادامه تحصیل در مدارس ایرانی هستند.
13- مدارس حرفه ای/vocational schools: مدارسی که با عنایت به بافت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مناطق و به منظور استفاده از منابع و سرمایه های انسانی موجود و زمینه سازی برای تصدی مشاغل و حِرف گوناگون و مورد نیاز جامعه و حضور مؤثر در فعالیت های اجتماعی، متناسب با وضعیت جسمی و علاقه مندی دانش آموزان، در رشته های حرفه ای و مهارتی تأسیس و زیر نظر آموزش و پرورش اداره می شود.
14- مدارس خیّرساز/charity made schools: مدارسی که کل هزینه های احداث و تجهیز آن توسط خیّر یا خیّرین تأمین شده باشد و آنان به نوعی تمایل به مشارکت در اداره امور مدرسه و استمرار حمایت مالی را داشته باشند. این نوع مدرسه ها به پیشنهاد کتبی خیّر و تصویب شورای آموزش و پرورش شهرستان یا منطقه زیر نظر هیأت امنا اداره می شود. خیّرینی که با تأمین حداقل معادل نیمی از هزینه های مدرسه دولتی موجود، تمایل به مشارکت در بازسازی، توسعه، تجهیز و اداره مدرسه را دارند، نیز مشمول این تعریف می شوند.
15- مدارس خیریه/charity schools: مدارس غیردولتی که توسط اشخاص حقیقی یا مؤسسات خیریه تأسیس و راه اندازی شده و در آن هیچ نوع شهریه ای از دانش آموزان دریافت نمی شود.
16- مدارس دولتی/public؛ governmental schools: مدارسی که از طرف دولت و با هزینه دولتی تأسیس و تجهیز شده باشد و کلیه امور آموزشی، پرورشی، مالی و اداری آن را دولت تقبل کند و از شاگردان آن بابت حق تعلیم پولی نگیرند یا مبلغی اندک بگیرند. مقابل مدرسه غیردولتی، مدرسه ملی و مدرسه غیرانتفاعی.
مدارس منسوب و متعلق به دولت یا وابسته به حکومت
17- مدارس دونوبته/two-shift schools: مدارس یا واحدهای آموزشی که دو گروه از دانش آموزان یا دو دوره جداگانه، به ترتیب در دو نوبت صبح و بعدازظهر به تحصیل می پردازند، صرف نظر از اینکه هر دو نوبت زیرنظر یک یا دو مدیر اداره شود و برنامه روزانه آموزشی و پرورشی آنان طبق آیین نامه مصوب برای هر گروه یا دوره به طور جداگانه تنظیم و اجرا شود.
18- مدارس رسمی/formal؛ public schools: مدارسی که بر اساس قانون و مقررات از طرف دولت تأسیس و پس از پایان دوره آموزشی به دانش آموزان خود، گواهی نامه رسمی پایان دوره اعطا می کند.
مدارس مطابق با قانون و مقررات؛ مقابل غیر رسمی
19- مدارس شاهد و ایثارگران/ISARGARAN and SHAHED schools: مدارسی که برابر اساسنامه و مصوبه 632 شورای عالی آموزش و پرورش، به منظور ارائه خدمات آموزشی و پرورشی، متناسب با شرایط رزمندگان، جانبازان، آزادگان و سایر مشمولان واجد شرایط فعالیت می کند و همه یا درصدی از دانش آموزان آن را فرزندان خانواده های شهدا، جانبازان و ایثارگران تشکیل می دهد.
20- مدارس شاهد/SHAHED schools: نوعی از مدارس دولتی که به منظور ارائه خدمات به فرزندان شهدا، آزادگان و جانبازان بالای 50 درصد و ایثارگران واجد شرایط تأسیس و طبق مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش فعالیت می کند.
مدارسی برای بازماندگان شهیدان: فرزندان شهدا، ایثارگران و جانبازان.
21- مدارس شبانه روزی/boarding schools: نوعی از مدارس دولتی که به منظور ایجاد فرصت های برابر آموزشی، توسعه امکانات آموزشی و پرورشی و همچنین توسعه آموزش های فنی و حرفه ای در رشته هایی که نیاز به حضور مستمر و مداوم دانش آموز دارد، با رعایت مفاد اساسنامه مربوط، پیش بینی امکانات خوابگاهی و تغذیه رایگان در دوره های تحصیلی راهنمایی و متوسطه برای دانش آموزان روستاهای پراکنده و کم جمعیت، تأسیس و به صورت شبانه روزی اداره می شود که در آن دانش آموزان طی سال تحصیلی با هم شاگردی های خودشان درس می خوانند و زندگی می کنند. در بعضی موارد آموزگاران و کارکنان این نوع از مدارس نیز با دانش آموزان در یک محل زندگی می کنند.
22- مدارس ضمیمه/attached dependent schools: مدارسی که تعداد دانش آموزان آن به حد نصاب تشکیل یک مدرسه مستقل نمی رسد و به همین دلیل تحت مدیریت مدرسه مستقل دیگری، که به مدرسه ضمیمه دار تعبیر می شود، با دوره تحصیلی متفاوت اداره می شود.
مدارس وابسته، مدارسی که به دیگر مدارس پیوست شده باشد، در مقابل مدارس ضمیمه دار، مفرد ضمایم.
23- مدارس ضمیمه دار/schools with dependent bronches: مدارسی که حداقل یک مدرسه یا کلاس ضمیمه آن باشد.
مقابل مدارس ضمیمه
24- مدارس عادی دولتی/public schools: مدارس عمومی که دانش آموزان، بر اساس ضوابط مصوب شورای عالی آموزش و پرورش، به صورت رایگان در آن تحصیل می کنند و هزینه های آن از محل بودجه عمومی دولت تأمین می شود و دانش آموزان برای ادامه تحصیل در آن مجبور به پرداخت هیچگونه وجهی نیستند.
مدارس معمولی؛ مدارسی که هیچ نوع برتری و امتیازی نسبت به سایر مدارس ندارد؛ در مقابل مدارس خاص.
25- مدارس عالی/college: مؤسسه آموزش عالی که در آن، رشته یا رشته های معینی، معمولاً در سطح کارشناسی، آموزش داده می شود و در آن دانش آموزان درس می خوانند که دوره دوم متوسطه را گذرانده باشند.
دانشگاه، مرکز تحصیلات عالی.
26- مدارس عام المنفعه/charity schools: مدارس غیردولتی که توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی، مؤسسات، نهادها و شرکت ها تأسیس و اداره می شوند و مؤسسان و اعضای هیأت امنای آنها، طبق اساسنامه ثبت شده در هیچ یک از اموال، دارایی ها و درآمدهای مدرسه ذی نفع نیستند.
مدارس خیریه
27- مدارس عشایری/nomadicschools: مدارسی که به منظور ایجاد فرصت های برابر آموزشی برای دانش آموزان و فرزندان عشایر کوچ رو و ثابت تشکیل می شود و معمولاً به صورت تک معلمی در مناطق عشایری فعالیت می کنند.
28- مدارس غیرانتفاعی/non-governmental schools؛ private schools: مدارس غیردولتی که مطابق اهداف، ضوابط، برنامه ها، دستورالعمل های عمومی، از طریق مشارکت های مردمی و با نظارت وزارت آموزش و پرورش، تأسیس و اداره می شود. منظور از غیرانتفاعی بودن آن است که درآمد حاصله عمدتاً، صرف هزینه های جاری و توسعه آتی اینگونه مدارس می شود نه انتفاع شخصی.
مدرسه غیردولتی که با دریافت شهریه از دانش آموزان اداره می شود.
29- مدارس غیردولتی/non governmental schools: مدارس غیرانتفاعی
30- مدارس قرآن/quranic schools: مدارسی که در آن دانش آموزان مستعد و علاقه مند علاوه بر برنامه های رسمی و ساعات مقرر در جداول درسی دوره ها و رشته های تحصیلی، حدود شش ساعت آموزشی در هفته(حداقل دو ساعت در ابتدایی و سه ساعت در راهنمایی و متوسطه معارف)، شایستگی ها و مهارت های تکمیلی قرآنی را فرا می گیرند و پس از فارغ التحصیلی، گواهی نامه قرآنی دریافت می کنند.
مدارس آموزش قرآنی
31- مدارس کپری/tent schools: نوعی از مدارس ثابت ساخته شده که عموماً سقف آن از حصیر یا مصالح محلی و دیوار آن بر پایه گلی استوار است.
مدارس غیر استاندارد
32- مدارس ماندگار/perduring schools: مدارس یا واحدهای آموزشی قدیمی با بنای تاریخی، حداقل پنجاه ساله و دارای استحکام کافی که طی فرآیند مشخص و مطابق معیارها و ضوابط خاص با تأیید شورای عالی آموزش و پرورش، به عنوان مدارس ماندگار شناخته شده و به صورت هیأت امنایی اداره می شود.
33- مدارس متوسطه/secondary؛ high schools: دبیرستان
34- مدارس مرجع/reference schools: نزدیک مدرسه استثنایی به مدرسه ضمیمه استثنایی در آموزشگاه عادی که وظیفه نظارت بر ارائه خدمات تخصصی آموزشی، پرورشی و توانبخشی آن کلاس را به عهده دارد.
35- مدارس مستقل/independent schools: مدارسی که تمام کلاس های دایر آن فقط مربوط به یک دوره تحصیلی است و از نظر ضوابط و تشکیلات مدرسه، با مسئولیت یک مدیر یا معاون آموزگار اداره می شود.
36- مدارس معین/auxiliary schools: مدارس استثنایی که علاوه بر وظایف معمول، وظیفه هماهنگی، نظارت و پشتیبانی از فعالیت های آموزشی، پرورشی و توانبخشی دانش آموزان استثنایی تحت پوشش آموزش های تلفیقی ـ فراگیر را بر عهده دارند.
مدارس کمکی، یاری گر، یاری دهنده
37- مدارس ملی/national schools: مدارسی که هزینه شخص یا اشخاصی را می پردازند و در مقابل تعلیم، از دانش آموزان یا دانشجویان، پول دریافت می کنند.
38- مدارس میانه/middle schools: آن دسته از مراکز آموزشی بین آموزش ابتدایی و متوسطه که دانش آموزان پس از پایان دوره ابتدایی در آن ثبت نام و تحصیل می کنند. این دوره در بعضی از کشورها به نام دوره راهنمایی و در بعضی دیگر، مرحله اول متوسطه شناخته می شود. گروه سنی این دوره را بیشتر نوجوانان یازده تا چهارده ساله تشکیل می دهند. در اکثر کشورها شناسایی استعدادهای دانش آموزان و آمادگی برای ادامه تحصیل در رشته های مختلف مورد مطالعه قرار می گیرد.
مدارس راهنمایی
39- مدارس نمونه/top؛ exemplary schools: مدارسی که طبق آیین نامه مصوب شورای عالی آموزش و پرورش، شاگردان مستعدتر و باهوش تری را بر اساس ملاک های مشخصی از مناطق انتخاب و پذیرش می کند.
40- مدارس نمونه دولتی/top governmental schools: مدارس یا واحدهای آموزشی و پرورشی دوره های راهنمایی تحصیلی و متوسطه که، به منظور ایجاد فرصت های برابر آموزشی با اولویت مناطق کمتر برخوردار، تأسیس و با گزینش دانش آموزان مستعد و علاقه مند از طریق آزمون و بهره گیری از معلمان کارآمد و مجرب و تأمین امکانات مناسب، زمینه ارتقای آموزشی و پرورشی آنان را فراهم می آورد و بسته به مراتب جمعیت و سطح علمی، تعداد متفاوتی از دانش آموزان را پذیرش می کند و جزو مدارس خاص به حساب می آید.
41- مدارس نمونه مردمی/exemplary؛ top public schools: آن دسته از آموزشگاه ها و مدارس وابسته به آموزش و پرورش که با استفاده از کمک ها و مشارکت های مردمی، با فراهم کردن امکانات و تجهیزات مناسب تر و با هدف ارائه خدمات آموزشی و پرورشی بهتر به دانش آموزان مستعد، تأسیس و زیرنظر ادارات آموزش و پرورش، مطابق ضوابط و اساسنامه مربوط فعالیت می کند.
42- مدارس وابسته/dependent schools: مدارسی که بر اساس مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش، توسط سایر وزارتخانه ها، سازمان ها و مراکز دولتی و نهادهای عمومی تأسیس و اداره می شود.
مدارس مرتبط یا منسوب به سایر سازمان ها و نهادها
43- مدارس ورزش/sport schools: مدارسی که در آن دانش آموزان مستعد و علاقه مند به ورزش، علاوه بر برنامه رسمی دوره های مختلف تحصیلی، یک رشته یا مهارت ورزشی را نیز انتخاب و طبق ضوابط و مقررات لازم آن را فرا می گیرند.
44- مدارس هوشمند/smart schools: مدارسی که به منظور بهبود و ارتقای کیفیت نظام آموزشی، تسریع فرایند تعلیم و تربیت، به صورت کاملاً نظام یافته، با بهره گیری هوشمندانه از پژوهش، نهاد رسانه، کلیه فرایندها، اعم از مدیریت، نظارت، کنترل، آموزش، منابع آموزشی و کمک آموزشی، ارزشیابی، اسناد، امور دفتری و ارتباطات و مبتنی بر(فاوا) طراحی شده است. در واقع مدرسه هوشمند، مدرسه فیزیکی است که کنترل و مدیریت آن، مبتنی بر فناوری رایانه و شبکه انجام می گیرد، محتوای اکثر دروس آن الکترونیکی و نظام ارزشیابی و نظارت آن هوشمند است. در چنین مدرسه ای یک دانش آموز هوشمند، با صرف وقت برای موضوعات اصلی، منابع و قابلیت های خود را توسعه و تغییر می دهد و به مسئولان مدرسه اجازه می دهد تا با توجه به تغییرات به وجود آمده و افزایش سطح اطلاعات دانش آموزان، آنها را برای کسب اطلاعات جدید آماده کنند؛ در اینگونه مدارس که امکان اطلاع رسانی صوتی و تصویری، ارتباط با مربیان، ارائه انتقادها و پیشنهادها، پرسش و پاسخ و سایر موارد ضروری وجود دارد، سیستم بر روی کامپیوتر مرکزی مدرسه نصب می شود و با اتصال به تعدادی از خطوط تلفن، در طول شبانه روز، امکانی را فراهم می آورد تا دانش آموزان و اولیای آنان، معلمان و کادر مدرسه در تعامل همیشگی و پویا، برنامه خود را به پیش برند، لذا می توان گفت مدارس هوشمند هیچوقت تعطیل نیست و دانش آموز با داشتن یک رایانه در منزل همیشه با مدرسه خود در ارتباط خواهد بود.
مدارس مجهز به فاوا
45- مدارس هیأت امنایی/board directed schools: مدارسی که با تأکید بر جلب و توسعه مشارکت های مردمی، تقویت نظام مدیریتی و اجرایی مدرسه و ارتقای کیفیت فعالیت های آموزشی و تربیتی، با شرایط و ضوابط خاص، به صورت هیأت امنایی اداره می شود.
46- مدارس یادگیرنده/learning schools: مدارسی که به صورت سازمان یافته، یادگیری همه اعضایش اعم از کادر مدیریتی، آموزشی، اداری، پشتیبانی، شاگردان و حتی والدین آنان را با مشارکت فعال همه عوامل سهیم و موثر تسهیل می کند و خود را به طور مستمر دگرگون و همواره زمینه های یادگیری فزون تر در ایجاد کسب و انتقال دانش و مهارت و اصلاح رفتار، را فراهم می سازد.
سازمان یادگیرنده
47- مدارس یک نوبته/single shift schools: مدارسی که تمام کلاس های دایر آن فقط مربوط به یک دوره تحصیلی است و از نظر ضوابط و تشکیلات مدرسه، با مسئولیت یک مدیر یا معاون آموزگار، اداره می شود.