از ویژگی های این دوره، ظهور عرفای بزرگی است که با شاهکارهای هنری و علمی خود، رفیع ترین بنای اندیشگی ( ایدئولوژی ) و جهان بینی انسان مدار و انسان دوستانه را پدید آوردند . اگر به دیده ی تحقیق به تاریخ این دوره و آثار شگفت انگیز آن بنگریم ، به این نتیجه می رسیم که در عصر ما، که عصر فن آوری و دانشوری است، اگر بخواهیم در زمینه ی تقابل فرهنگ های جهان، متاعی تقابل پذیر عرضه کنیم، جز عرفان انسان گرای دست آورد دیگری نداریم.
حتی می توان پا را فراتر گذاشت و گفت : تنها راه نجات بشر از تنگاها و تضادهای تباه کننده ی اجتماعی کنونی، رویکرد به راهبردها و راهکارهای تحقق پذیر و واقع گرای عرفای ایرانی است .
درباره عرفان و تعریف آن
عرفان عبارت است از علم خودشناسی به منظور نیل به خداشناسی ؛ چنان که در حدیث است :
" من عرف نفسه فقد عرف ربه " ، یعنی : هر که خود را شناخت به تحقیق خدا را شناخته است .
قانون طلایی عرفان
همیشه، در تمام روابط اجتماعی، خود را به جای دیگران بگذار، هر چه برخود نمی پسندی بر دیگران هم مپسند؛ و آنچه برای خود می پسندی برای دیگران هم بپسند و در حق آنا نیز عمل کن. بین عرفان و موسیقی ایران، از همه جهت پیوندی ناگسستنی وجود دارد،
انواع موسیقی در ایران :
در سرزمین پهناور و دیر سال ایران، موسیقی گوناگونی وجود دارد از قبیل :
- موسیقی اصیل شهری
- موسیقی اصیل بزمی
- موسیقی نوین ایران
- موسیقی نظامی
- موسیقی مذهبی ( مداحی – نوحه خوانی – عزاداری – مناجات ها واذان – قرائت قرآن و غیره )
- موسیقی حماسی زورخانه
- موسیقی مدرسی ( ردیف خشکه نوازان )
- موسیقی مجلسی ( بر اساس بدیهه پردازی و خلاقیت و لطافت )
- موسیقی تعزیه ( که دارای جنبه های دراماتیک و نمایشی ارزنده ای است )
- موسیقی روضه خوانی ( مانند موسیقی هنرمندانه ی ضیاء الذاکرین و نکیسا و سید احمد خان )
- موسیقی های مناطق ( آذری – کردی – لری – بلوچی – بندری ... و غیره )
- موسیقی نقالی – قوالی – شاهنامه خوانی
- موسیقی مقامی ( مانند موسیقی شگفت انگیز عاشق ها در نقاط مختلف ایران )
- موسیقی خانقاهی و سماع ( موسیقی الهی – مثنوی ها – ساقینامه – صوفی نامه ها – الهی نامه ها و غیره )
- موسیقی درمانی (مانند موسیقی زار – نی درمانی و غیره)
ولی در این گفتار که پایه ی آن بر اختصارات است ، کافی است موسیقی های مزبور را در سه مقوله ی کلی مورد بحث قرار دهیم :
- موسیقی بزمی
- موسیقی عرفانی یا اصیل
- موسیقی مناطق ( مردمی )
- درباره موسیقی بزمی
به اختصار میتوان گفت که اقویا علی رغم تحریم موسیقی، در مجالس عیش و عشرت خود را آن حداکثر استفاده را می بردند. موسیقیدانانیکه متخصص این گونه مجالس بودند، نوعی موسیقی بزمی اصیل و هنری ابداع کردند که واقعاً شگفتی آفرین است. نکته ی جالب این که مقامات ذیصلاح هیچ گاه متعرض این اشخاص و مجالس آنها نمی شوند .
درباره ی موسیقی عرفانی :
در این جا همین قدر کافی است اشاره کنیم که اکثر سلاسل عرفان اسلامی علی رغم مضایق مشهوره، چه در ایران و چه در کشورهای دیگر، همواره مراسم ذکر و عبادات سنتی خود را همراه با موسیقی برگزار می کرده اند و می کنند . به همین جهت می توان دریافت که، در مقیاس با سایر انواع موسیقی، موسیقی آنان به قول مولانا " از نوع دگر " است .
درباره ی موسیقی قومی :
باید در نظر داشت که مردم نیز به موسیقی احتیاجی حیاتی دارند، و در تمام مراسم اجتماعی و مناسبت های سنتی خود ( از قبیل عروسی و جشن های سنتی و مراسم عزاداری و به هنگام کار و حرفه ) همیشه از موسیقی مدد گرفته و می گیرند. از این رو در هر مکانی نوعی موسیقی قومی و محلی پدید آمد و قوام یافت که به علت تحریم های کذابی ، نمی توانست آزادانه به هر نقطه ای از کشور انتقال یابد و به همین دلیل در هر گوشه از کشور ایران صورتی خاص و بدیع به خود گرفت؛ غنا و تنوع آن ، محققین و اهل ذوق را دچار تعجب و لذت می نماید .
نتیجه کلی :
به طور کلی و به عنوان نتیجه ی این بحث می توان گفت که تحریم ها برای هر سه نوع موسیقی مزبور سودمند بوده است ، زیرا :
- اولاً ، موسیقی بزمی در نتیجه ی حضور پنهانی در مجالس مستمر بزرگان و امرای با ذوق و هنرشناس ، و حامیان ثروتمند و دست و دلباز، در نوع خود راه تکامل پیمود و واجد غنای ایقاعی ( ریتمیک ) متعالی گردید .
- ثانیاً، عرفا هم بدون به قیل و قال اصحاب مدرسه ، موسیقی خاص خود را می پروراندند و از استاد به شاگر ( به طور سینه به سینه ) منتقل می نمودند .
در این مورد نکته هایی باریک تر ازمو، و گفتنی ها و انکشافاتی شگفت انگیز ( چه از گذشتگان و چه از معاصرین ) وجود دارد که باید به خواست خدا در مجالی و قالی دیگر بدان پرداخت .
ثالثاً، موسیقی قومی ( محلی ) نیز دور از چشم و گوش اغیار ، و دور از محیط های هر شهر و دیار ، در محیط پر صفا و یکرنگی روستاها ف راه پر فراز و نشیب خود را پیموده ، و به صورت پر جاذبه ی کنونی در آمده است . فاعتبروا یا اولی الابصار ( سوره ی 59 آیه ی 2 )